Krematorium

• Sygnatury / Napisy / Znaki
  • 1. Napis:
  • tm.64
  • ; Tomaszewski, Marian (1904–1968)
  • 2. Sygnatura:
• Sposób nabyciadarowizna
• Odpowiedzialny działDział Sztuki Europejskiej 1800–1945
• WłaścicielMuzeum Narodowe w Szczecinie

Kompozycja w układzie poziomym. W centrum nieco przesunięta w lewo szeroka wieża z trzema półkolistymi czarnymi otworami. Na wieży dwa dymiące kominy. Nad dolną krawędzią ciemna płaszczyzna. Na niej od strony lewej krawędzi dwie lufy armatnie.

Urodzony w Moskwie Marian Tomaszewski (1904–1968) rozpoczął naukę w rosyjskim gimnazjum, lecz po rewolucji październikowej przeniósł się z rodzicami do Polski. Matura w Państwowym Seminarium Nauczycielskim Męskim im. Juliusza Słowackiego w Lublinie (1926) umożliwiła przyszłemu malarzowi zatrudnienie w oświacie, z którą związał niemal całe życie zawodowe. Po uzyskaniu dyplomu na warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych uczył rysunku w stołecznych szkołach średnich.

W okresie okupacji hitlerowskiej wrócił do Lublina, gdzie otrzymał funkcję instruktora na kursach plastycznych Janiny Miłosiowej (1896–1983), a później w niemieckiej Szkole Malarsko-Rysunkowej. Równolegle do działalności pedagogicznej Tomaszewski brał udział w podziemnym życiu kulturalnym. Po wyzwoleniu miasta tworzył zręby instytucji z Tymczasowym Zarządem Związku Zawodowego Artystów Plastyków, którego został prezesem.

Doświadczenia lubelskie wpłynęły na powierzenie mu misji organizacji życia artystycznego w Szczecinie, gdzie dotarł we wrześniu 1945 r. W Wojewódzkim Wydziale Kultury i Sztuki pełnił funkcję referenta do spraw plastyki, w lokalnym oddziale ZZAP – wiceprezesa, zakładał Towarzystwo Krzewienia Kultury na Pomorzu Zachodnim i Wolne Studium Sztuk Plastycznych (od 1947 r. Szkoła Sztuk Plastycznych, a od 1948 – Państwowe Ognisko Kultury Plastycznej), którego został kierownikiem.

Pionierskie zaangażowanie w Lublinie i Szczecinie stało się ważnym tematem jego dzieł, choć oeuvre zdominowała tematyka wojenna – motywy walki, zniszczenia i grozy. Inspirowany dziecięcą wrażliwością sposób ich ujmowania, zastosowany w obrazie Krematorium (1964), drażnił krytykę od czasów debiutu Tomaszewskiego, zaś w okresie panowania realizmu socjalistycznego skazywał na wewnętrzną emigrację. Artysta pozostał jednak wierny tej modernistycznej stylistyce również w drugim okresie warszawskim (1951–1968). Psychiczne i finansowe wsparcie zapewniało objęcie kierownictwa w stołecznym Państwowym Ognisku Kultury Plastycznej (1953), dające żywy kontakt z twórczością nieprofesjonalną, która obok malarstwa Pabla Picassa  (1881–1973) i Fernanda Légera (1881–1955) pozostały wiodącą inspiracją formalną Tomaszewskiego.

Szymon Piotr Kubiak